Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Nedir?

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), kişinin yaşamını tehdit eden veya fiziksel–duygusal bütünlüğünü bozan bir olaya maruz kaldıktan sonra gelişebilen, ruhsal işlevselliği önemli ölçüde etkileyen bir bozukluktur (American Psychiatric Association [APA], 2013). TSSB’nin en belirgin özelliği, travmatik olayın üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen kişinin sanki olay hâlâ yaşanıyormuş gibi yoğun tepkiler vermesidir (World Health Organization [WHO], 2018).

TSSB yalnızca savaş, doğal afet veya ciddi kazalar gibi kitlesel travmalar sonrasında değil; fiziksel ya da cinsel saldırı, çocukluk çağı istismarı, ağır hastalık tanısı, ani kayıp gibi bireysel düzeyde sarsıcı olaylardan sonra da görülebilir (Kessler et al., 2017; National Institute for Health and Care Excellence [NICE], 2018).

Bu bozukluğun temel belirtileri, DSM-5’e göre dört ana kümede toplanır: yeniden yaşantılama, kaçınma, olumsuz bilişsel ve duygudurum değişiklikleri ve artmış uyarılmışlık (APA, 2013). Belirtilerin en az bir ay boyunca sürmesi ve kişinin işlevselliğinde belirgin bozulmaya yol açması tanı için gereklidir.

TSSB’nin gelişiminde biyolojik yatkınlık, psikolojik dayanıklılık ve sosyal destek düzeyi gibi faktörler etkilidir. Erken tanı ve uygun tedavi, iyileşme sürecini olumlu yönde etkileyebilir (Yehuda & McFarlane, 2020).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?

TSSB belirtileri kişiden kişiye değişiklik gösterebilir ancak tanı koymak için belirtilerin DSM-5’te tanımlanan ölçütleri karşılaması gerekir (APA, 2013). Bu belirtiler, travma sonrası en az bir ay devam etmeli ve kişinin günlük işlevselliğini belirgin şekilde bozmalıdır (NICE, 2018).

1. Ruhsal ve Duygusal Belirtiler

• Travma anısının istemsiz şekilde zihne gelmesi (yeniden yaşantılama) (APA, 2013)
• Travmaya dair kabuslar görme (Bryant, 2019)
• Olayı hatırlatan durumlarda yoğun kaygı, korku veya panik hissi (NICE, 2018)
• Suçluluk, utanç, çaresizlik gibi olumsuz duygular (Ehlers & Clark, 2000)
• Duygusal uyuşma ve ilgi kaybı (WHO, 2018)

2. Davranışsal Belirtiler

• Travmayla ilişkili yerlerden, kişilerden veya konuşmalardan kaçınma (APA, 2013)
• Sosyal ilişkilerden geri çekilme (Karancı & Erkan, 2007)
• Günlük aktivitelerde azalma (NICE, 2018)
• Öfke patlamaları veya ani sinirlenme (Bryant, 2019)
• Riskli veya dürtüsel davranışlarda bulunma (Foa et al., 2009)

3. Fiziksel Tepkiler

• Hızlı kalp atışı, terleme, titreme (APA, 2013)
• Uykuya dalamama veya sık uyanma (Bryant, 2019)
• Baş ağrısı, mide bulantısı, sindirim sorunları (NICE, 2018)
• Kas gerginliği, yorgunluk (Shin et al., 2006)
• Ani ses veya hareketlere aşırı irkilme (APA, 2013)

Bu belirtiler, travmanın hatırlatıcısı olan uyaranlarla tetiklenebilir veya kendiliğinden ortaya çıkabilir. Semptomların şiddeti, kişinin önceki yaşam deneyimleri, psikolojik dayanıklılığı ve sosyal destek düzeyi ile yakından ilişkilidir (Brewin et al., 2000).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Neden Olur?

TSSB’nin ortaya çıkışında biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörlerin etkileşimi söz konusudur (Brewin, Andrews & Valentine, 2000). Tek bir neden yoktur; travmatik olay sonrası beyin işlevlerinde, hormon düzeylerinde ve bilişsel süreçlerde önemli değişiklikler meydana gelir.

Biyolojik Faktörler

Travma, beynin stres yanıt sistemi üzerinde güçlü bir etki yaratır. Amigdala tehdidi algılama ve korku tepkilerinden sorumlu olarak aşırı aktifleşir; prefrontal korteks ise bu tepkileri düzenlemede yetersiz kalır (Shin, Rauch & Pitman, 2006). Hipokampus, olayın bağlamını ve zamanını kodlamakta zorlanır, bu da travma anılarının daha yoğun ve düzensiz hatırlanmasına yol açar (Brewin et al., 2000). Ayrıca kortizol ve adrenalin gibi stres hormonlarında dengesizlik oluşur (Bryant, 2019).

Psikolojik Faktörler

Kişinin olaya dair yaptığı yorumlar, travma sonrası gelişimi etkiler. Olayı “kalıcı bir tehdit” olarak değerlendirmek, kaçınma davranışlarını artırır ve iyileşmeyi zorlaştırır (Ehlers & Clark, 2000). Önceki travmalar, baş etme becerilerindeki yetersizlik ve olumsuz inançlar da riski yükseltir.

Sosyal Faktörler

Travma sonrası sosyal destek eksikliği, iyileşme sürecini olumsuz etkiler (Karancı & Erkan, 2007). Ekonomik zorluklar, güvenli bir yaşam alanına erişememek ve toplumsal izolasyon da TSSB’nin gelişiminde rol oynar (NICE, 2018).

TSSB Hangi Olaylardan Sonra Ortaya Çıkabilir?

Travma Sonrası Stres Bozukluğu, kişinin yaşamını tehdit eden, ciddi yaralanma riski taşıyan veya yoğun korku, çaresizlik ya da dehşet duygusu yaratan herhangi bir olay sonrasında gelişebilir (APA, 2013; WHO, 2018). Bu olaylar hem toplumsal ölçekte hem de bireysel düzeyde yaşanabilir.

Toplumsal Ölçekli Travmalar

• Doğal afetler: Deprem, sel, yangın (NICE, 2018)
• Savaş ve çatışma ortamları (Kessler et al., 2017)
• Terör saldırıları veya kitlesel şiddet olayları (Bryant, 2019)

Bireysel Ölçekli Travmalar

• Ciddi trafik veya iş kazaları (Karancı & Erkan, 2007)
• Fiziksel veya cinsel saldırılar (NICE, 2018)
• Çocukluk çağı istismarı veya ihmali (Brewin et al., 2000)
• Yakın birinin ani ve beklenmedik ölümü (Bonanno et al., 2007)
• Ağır tıbbi hastalık tanısı (Bryant, 2019)

Aynı travmaya maruz kalan kişilerden bazıları TSSB geliştirirken, diğerleri geliştirmeyebilir. Bu farklılık; genetik yatkınlık, yaş, cinsiyet, kişilik özellikleri, önceki yaşam deneyimleri ve sosyal destek düzeyi gibi faktörlerle açıklanır (Brewin et al., 2000; Bonanno et al., 2007).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Riskini Arttıran Faktörler Nelerdir?

TSSB gelişme olasılığını artıran etkenler, travma öncesi, travma sırası ve travma sonrası faktörler olarak üç grupta incelenir (Brewin, Andrews & Valentine, 2000; NICE, 2018).

Travma Öncesi Faktörler

• Daha önce bir veya birden fazla travmatik olaya maruz kalmak (Brewin et al., 2000)
• Çocukluk çağı istismarı veya ihmal öyküsü (Karancı & Erkan, 2007)
• Ailede psikiyatrik bozukluk öyküsü (Bryant, 2019)
• Kadın olmak (Kessler et al., 2017)
• Yetersiz sosyal destek ağı (Bonanno et al., 2007)

Travma Sırası Faktörler

• Olayın yüksek şiddette olması (NICE, 2018)
• Olayın uzun sürmesi (APA, 2013)
• Fiziksel yaralanma veya ağır kayıplar yaşamak (Bryant, 2019)
• Yakın birinin travmaya maruz kalmasına tanık olmak (Brewin et al., 2000)
• Doğrudan ölüm tehdidi hissetmek (NICE, 2018)

Travma Sonrası Faktörler

• Uzun süreli stres ve belirsizlik (Bonanno et al., 2007)
• Sosyal izolasyon (Karancı & Erkan, 2007)
• Uygun psikolojik desteğe ulaşamamak (NICE, 2018)
• Maddi kayıplar ve yaşam koşullarındaki kötüleşme (Bryant, 2019)

Bu faktörlerin bir arada bulunması, TSSB riskini belirgin şekilde artırır. Ancak koruyucu faktörlerin (güçlü sosyal destek, sağlıklı baş etme becerileri) varlığı riski azaltabilir (Bonanno et al., 2007).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Neye Yol Açar?

Tedavi edilmediğinde TSSB, kişinin ruhsal, fiziksel ve sosyal yaşamında ciddi olumsuz sonuçlara yol açabilir (NICE, 2018; Öztürk & Uluşahin, 2018).

Ruhsal Sonuçlar

• Depresyon ve anksiyete bozuklukları: TSSB’ye en sık eşlik eden psikiyatrik rahatsızlıklardır (Bryant, 2019).
• Madde kullanım bozuklukları: Alkol veya uyuşturucu madde kullanımında artış görülebilir (Foa et al., 2009).
• İntihar düşünceleri veya girişimleri: Özellikle kronik TSSB’de risk yüksektir (NICE, 2018).
• Dissosiyatif belirtiler: Gerçeklikten kopma, kendini dışarıdan izliyormuş hissi (APA, 2013).

Fiziksel Sonuçlar

• Kronik ağrı sendromları (Bryant, 2019)
• Uyku bozuklukları (APA, 2013)
• Bağışıklık sistemi zayıflaması (WHO, 2018)
• Kalp-damar sorunları (Shin et al., 2006)

Sosyal ve Mesleki Sonuçlar

• İş performansında düşüş, iş kaybı (Karancı & Erkan, 2007)
• Sosyal ilişkilerde bozulma (Bonanno et al., 2007)
• Aile içi çatışmaların artması (NICE, 2018)

TSSB yalnızca bireyin yaşam kalitesini değil, aynı zamanda çevresindeki insanların yaşamını da olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle erken tanı ve tedavi büyük önem taşır (Foa et al., 2009).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Ne Kadar Sürer?

TSSB’nin süresi kişiden kişiye değişir. Bazı kişilerde belirtiler birkaç ay içinde azalabilirken, bazı kişilerde yıllarca devam edebilir (Bryant, 2019; NICE, 2018).

• Akut TSSB: Belirtiler travmadan sonraki ilk 3 ay içinde ortaya çıkar ve genellikle tedaviyle azalır (APA, 2013).
• Kronik TSSB: Belirtiler 3 aydan uzun süre devam eder (NICE, 2018).
• Gecikmeli başlangıçlı TSSB: Travmadan aylar veya yıllar sonra belirtilerin ortaya çıkmasıdır (WHO, 2018).

Belirtilerin süresi; olayın şiddeti, kişinin baş etme becerileri, sosyal destek düzeyi ve uygun tedaviye erişim gibi faktörlerden etkilenir (Brewin, Andrews & Valentine, 2000). Erken müdahale, kronikleşme riskini önemli ölçüde azaltır (Foa et al., 2009).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Tanısı Nasıl Konur?

TSSB tanısı, ruh sağlığı alanında uzman bir psikiyatrist tarafından, ayrıntılı klinik görüşme ve tanı ölçütleri doğrultusunda konur (APA, 2013; NICE, 2018). Tanı sürecinde hem kişinin yaşadığı travmatik olay(lar) hem de belirtilerin süresi, sıklığı ve işlevsellik üzerindeki etkisi değerlendirilir.

TSSB Tanı Testleri

Klinik görüşmeye ek olarak semptomların şiddetini ölçmek için psikometrik araçlar kullanılabilir:

• Clinician-Administered PTSD Scale (CAPS): Altın standart değerlendirme ölçeği (Weathers et al., 2018).
• PTSD Checklist (PCL): Özbildirim ölçeği (Blevins et al., 2015).
• Impact of Event Scale (IES): Olayın psikolojik etkisini ölçer (Weiss & Marmar, 1997).

Bu testler tanıya yardımcı olur ancak tek başına yeterli değildir; mutlaka klinik değerlendirme ile desteklenmelidir (Foa et al., 2009).

DSM-5 Tanı Kriterleri

APA’nın DSM-5’ine göre TSSB tanısı için aşağıdaki ölçütler gereklidir (APA, 2013):

1. Travmatik olaya maruz kalma (doğrudan, tanıklık veya yakın birine olması)
2. Yeniden yaşantılama belirtileri (istemsiz anılar, kabuslar, flashback’ler)
3. Kaçınma belirtileri (travma hatırlatıcılarından uzak durma)
4. Olumsuz bilişsel ve duygudurum değişiklikleri
5. Artmış uyarılmışlık belirtileri (aşırı tetikte olma, irritabilite)
6. Belirtilerin en az 1 ay devam etmesi
7. Günlük işlevsellikte bozulma
8. Başka bir tıbbi durum veya madde etkisiyle açıklanamaması

TSSB Testi Online Yapılabilir mi?

Çevrimiçi testler, farkındalık sağlamak amacıyla kullanılabilir ancak kesin tanı koymaz. Tanı yalnızca yüz yüze profesyonel değerlendirme ile konur (NICE, 2018).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?

TSSB tedavisi, kişinin yaşadığı travmanın türüne, belirtilerin şiddetine ve eşlik eden ruhsal/fiziksel sorunlara göre bireyselleştirilir (NICE, 2018; Foa et al., 2009). Tedavi yaklaşımı genellikle psikoterapi, ilaç tedavisi ve destekleyici yöntemlerin kombinasyonundan oluşur.

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) – Travma Odaklı

Travmatik anılara kontrollü şekilde maruz bırakma, olumsuz inançları yeniden yapılandırma ve kaçınma davranışlarını azaltmayı hedefler (Ehlers & Clark, 2000; NICE, 2018).

• Etkililiği: Birçok araştırma, BDT’nin TSSB belirtilerini azaltmada güçlü kanıta sahip olduğunu göstermektedir (Bryant, 2019).

EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme)

Göz hareketleri veya çift yönlü uyarım teknikleriyle travmatik anıların işlenmesini sağlar (Shapiro, 2018).

• Etkililiği: Özellikle tekil travmalarda hızlı semptom azalması sağlar (NICE, 2018).

İlaç Tedavisi

SSRI’lar (sertralin, paroksetin) ve SNRI’lar (venlafaksin) TSSB tedavisinde yaygın olarak kullanılır (APA, 2013; Öztürk & Uluşahin, 2018).

• İlaç tedavisi mutlaka psikiyatrist tarafından düzenlenmelidir.
• Psikoterapi ile birlikte kullanıldığında etkinliği artar (Foa et al., 2009).

Grup Terapisi ve Destek Grupları

Benzer travma deneyimi yaşayan kişilerle bir araya gelmek, sosyal destek ve empati yoluyla iyileşme sürecini destekler (Karancı & Erkan, 2007).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Nasıl Önlenir?

TSSB tamamen önlenemese de, travma sonrası uygulanacak bazı erken müdahaleler ve koruyucu faktörler riskin azaltılmasına yardımcı olabilir (NICE, 2018; Bryant, 2019).

Erken Psikososyal Müdahaleler

• Travmatik olayın hemen ardından güvenli bir ortam sağlamak (WHO, 2018)
• İlk psikolojik yardım tekniklerini uygulamak (NICE, 2018)
• Temel ihtiyaçların (barınma, beslenme, tıbbi bakım) hızlı şekilde karşılanması (Karancı & Erkan, 2007)

Koruyucu Faktörlerin Güçlendirilmesi

• Güçlü sosyal destek ağları oluşturmak (Bonanno et al., 2007)
• Stres yönetimi ve baş etme becerilerini geliştirmek (Brewin et al., 2000)
• Düzenli uyku, dengeli beslenme ve fiziksel aktivite gibi sağlıklı yaşam alışkanlıklarını sürdürmek (Bryant, 2019)

Risk Gruplarına Yönelik Özel Programlar

• İlk müdahale ekipleri, sağlık çalışanları ve savaş/afet mağdurlarına yönelik psikoeğitim ve destek grupları (NICE, 2018)
• Travma sonrası erken dönemde psikoterapiye yönlendirme (Foa et al., 2009)

Erken tanı ve uygun müdahale, TSSB’nin kronikleşme riskini önemli ölçüde azaltır (Bryant, 2019; NICE, 2018).

Sık Sorulan Sorular (SSS)

1. TSSB ile Akut Stres Bozukluğu (ASB) arasındaki fark nedir?

ASB, travmadan sonraki ilk 3 ay içinde ortaya çıkan ve genellikle kısa süreli olan belirtileri ifade eder. TSSB ise belirtilerin en az 1 ay sürmesiyle birlikte kronikleşme eğilimi gösterebilir (APA, 2013; NICE, 2018).

2. Travma nedir?

Travma, kişinin fiziksel veya psikolojik bütünlüğünü tehdit eden, yoğun korku, çaresizlik veya dehşet duygusu yaratan olay veya durumdur (WHO, 2018).

3. Ağır psikolojik travmalar nasıl atlatılır?

Profesyonel psikoterapi (BDT, EMDR vb.), güçlü sosyal destek ve gerektiğinde ilaç tedavisi ile travmanın etkileri azaltılabilir (Foa et al., 2009; NICE, 2018).

4. Psikolojik travmalar unutkanlık yapar mı?

Evet. Travma sonrası dikkat ve bellek süreçleri olumsuz etkilenebilir. Bu durum genellikle aşırı uyarılmışlık ve yoğun kaygıyla ilişkilidir (Bryant, 2019; Ehlers & Clark, 2000).

5. Travmalar zamanla geçer mi?

Bazı kişilerde belirtiler zamanla azalabilir, ancak birçok kişide tedavi olmadan yıllarca devam edebilir (Brewin et al., 2000; NICE, 2018).

6. Travma sonrası stres bozukluğu tedavi edilmezse ne olur?

Depresyon, madde kullanım bozuklukları, intihar riski, kronik ağrı sendromları gibi ek sorunlara yol açabilir (Bryant, 2019; NICE, 2018).

7. TSSB testi nasıl yapılır?

Klinik görüşme ve psikometrik ölçeklerle değerlendirme yapılır. Online testler yalnızca ön değerlendirme amacı taşır (Foa et al., 2009).

8. TSSB için hangi ilaçlar kullanılır?

SSRI’lar (sertralin, paroksetin vb.) ve bazı durumlarda SNRI’lar (venlafaksin) kullanılabilir. İlaç tedavisi yalnızca psikiyatrist tarafından düzenlenmelidir (APA, 2013; Öztürk & Uluşahin, 2018).

9. TSSB kalıcı mıdır, iyileşir mi?

Uygun tedavi ile TSSB belirtileri büyük ölçüde iyileşebilir. Bazı kişiler tamamen iyileşirken, bazı kişilerde belirtiler hafifleyerek devam edebilir (NICE, 2018; Bryant, 2019).

Kaynakça

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.

2. World Health Organization. (2018). International classification of diseases for mortality and morbidity statistics (11th Revision). Geneva: WHO.

3. National Institute for Health and Care Excellence. (2018). Post-traumatic stress disorder (NICE guideline NG116).

4. Kessler, R. C., Aguilar-Gaxiola, S., Alonso, J., Benjet, C., Bromet, E. J., Cardoso, G., … & Koenen, K. C. (2017). Trauma and PTSD in the WHO World Mental Health Surveys. European Journal of Psychotraumatology, 8(5), 1353383.

5. Bryant, R. A. (2019). Post-traumatic stress disorder: from diagnosis to prevention. Dialogues in Clinical Neuroscience, 21(2), 119–126.

6. Brewin, C. R., Andrews, B., & Valentine, J. D. (2000). Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(5), 748–766.

7. Ehlers, A., & Clark, D. M. (2000). A cognitive model of posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and Therapy, 38(4), 319–345.

8. Bonanno, G. A., Galea, S., Bucciarelli, A., & Vlahov, D. (2007). What predicts psychological resilience after disaster? Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75(5), 671–682.

9. Shapiro, F. (2018). Göz hareketleriyle duyarsızlaştırma ve yeniden işleme terapisi: Temel ilkeler, protokoller ve prosedürler (3. baskı). Guilford Yayıncılık.

10. Shın, L. M., Rauch, S. L., & Pitman, R. K. (2006). Amygdala, medial prefrontal cortex, and hippocampal function in PTSD. Annals of the New York Academy of Sciences, 1071, 67–79.

11. Foa, E. B., Keane, T. M., Friedman, M. J., & Cohen, J. A. (Eds.). (2009). Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies. Guilford Press.

12. Karancı, A. N., & Erkan, S. (2007). Psikolojik travma ve sonuçları. Türk Psikoloji Yazıları, 10(20), 1–18.

13. Öztürk, M. O., & Uluşahin, A. (2018). Ruh sağlığı ve bozuklukları (15. baskı). Ankara: Nobel Tıp Kitabevleri.

14. Weiss, D. S., & Marmar, C. R. (1997). The Impact of Event Scale – Revised. In J. P. Wilson & T. M. Keane (Eds.), Assessing psychological trauma and PTSD (pp. 399–411). Guilford Press.

15. Blevins, C. A., Weathers, F. W., Davis, M. T., Witte, T. K., & Domino, J. L. (2015). The Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM–5 (PCL–5). Journal of Traumatic Stress, 28(6), 489–498.